[Haftanın Kitabı] Bilmediğimiz Osmanlı ailesi

 ‘Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi’, Tanzimat dönemi aile yapısını bütün detaylarıyla ele alıyor. Kitapta Osmanlı toplum ve aile yapısına dair bildiğimiz çoğu bilginin yanlış olduğu görülüyor. Geniş aileden çok çekirdek ailenin, poligamiden çok tek eşliliğin hakim olduğunu kanıtlayan belgeler, zihinlerdeki Osmanlı algısını değiştiriyor.

Osmanlı’da aile yapısı denince akla kalabalık, üç neslin bir arada yaşadığı aileler gelir. Bu noktada büyüklerin anlatımı ve döneme ait kitaplar tabloyu zihinde canlandırmaya yardımcı olur. Özellikle Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nde uzun uzun tasvir ettiği Abdüsselam Bey ailesi gibi. Gelinler, damatlar, dadılar, halayıklar, ahretlikler, evde kalmış halalar ve dul teyzelerin bir arada yaşadığı evler, konaklar…

Prof. Dr. Abdurrahman Kurt, Sentez Yayınları’ndan çıkan Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi 1839-1876 (1998) kitabında dönemin aile yapısını bütün detaylarıyla ele alıyor. Yazar, belgelerden yola çıkarak Osmanlı’daki kurumsal uygulamaları sosyolojik bir bakışla yeniden gün ışığına çıkarırken, aynı zamanda günümüzde tartışılan birçok ailevi problemin de arka planına ışık tutuyor. Değişim rüzgârlarının estiği Tanzimat dönemine ait olan bu araştırma, Osmanlı Bursa ailesinin sosyo-ekonomik yapısını, onu ayakta tutan dinamikleri ve ailede meydana gelen değişimleri ortaya koyuyor.

Osmanlı ailesi, İslamî aile ile daha önceki Türk ailelerinin bir sentezi. Elbette Osmanlı toplumunda kalabalık aileler de mevcut. Fakat kitapta bu düşüncenin tam tersi olduğu savunuluyor. Çünkü evlenen gençlerin o dönemde ayrı bir eve çıktığı, yeni ev bark kurduğu bilgisi veriliyor. Evler müstakil olmakla beraber yeni ailenin baba ocağıyla irtibatı da devam ediyor. Bu, akrabaların birbirinden tecrit edildiği anlamına gelmesin. O dönemin güçlü akrabalık bağları, dayanışma duygusu ve mahalle biçiminde örgütlenme sayesinde insanlar yalnız yaşamıyordu.

Cami avlusunda bulunan çocuğun evlât edinilmesiyle ilgili belge.

Ailenin ve ticaretin destekçisi Osmanlı kadını

Yazarın kitapta üzerinde durduğu sonuçlardan biri de çekirdek aile özellikleri gösteren Osmanlı ailesinde kadının değeri ve konumu.  Zannedilenin aksine, kadın son derece güçlü bir konuma sahip. Tıpkı eski Türk topluluklarında kadın ile erkeğin eşit haklara sahip olması gibi. Asya Hunları’ndan beri kadınların ata binip ok attığı güreş gibi ağır sporlar yaptığı ve savaşlara katıldığı biliniyor. Osmanlı dönemi aile yapısı aslında bilinenin aksine tam anlamda ataerkil değil. Babanın otoriter bir kişilikten çok yardımcı rolü üstlendiği, kadın ve erkeğin eşit haklara sahip olduğu pederî bir aile yapısı var.

Aile hukukunda genellikle İslamî kurallar uygulandığı için riyaset babaya ait. Fakat reisliğin erkeğe ait oluşu kadın haklarının çiğnendiği anlamına gelmiyor. Kitaptaki belgeler, İslam dininin kadınlara tanıdığı hakların sadece teoride kalmayıp mahkemeler kanalıyla pratiğe de intikal ettiğini ortaya koyuyor. Osmanlı kadınının toplumdan soyutlanmadığı, ticarî faaliyetler gerçekleştirdiği, ipek imalatı gibi endüstri kollarıyla ilgilendiği görülüyor. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin aileyle ilgili geniş bir hukuki mevzuata sahip olduğuna dair belgeler de dikkat çekiyor.

Mahremiyet ve miras intikaline sebep olmayan evlatlık sistemi: Tebennî

Dikkat çeken bir başka nokta ise o dönemde Osmanlı’daki koruyucu aile müesseseleri. Ana-babasıyla birlikte yaşama hakkından mahrum, korunmaya muhtaç çocukları, ailenin sosyo psikolojik faydasından yoksun bırakmamak ve onları toplumla uyumlu fertler haline getirmek için Osmanlılar bugünkü anlamıyla ‘koruyucu aile’ diyebileceğimiz sistemler geliştirmiş. Bu noktada İslam’a göre yasak olan evlatlık sisteminin Osmanlı’da nasıl uygulama alanı bulduğu sorusu akıllara geliyor. Yazar Abdurrahman Kurt, İslam dininde evlilik engeli oluşturduğu için evlatlık sisteminin yasak olduğunu anlatıyor. Osmanlı’da ise gerçek bir anne-baba ve çocuk ilişkisinin gerektirdiği hukuki neticelerden mahrum fiilî bir evlatlık müessesesi (tebennî) olduğunu belirtiyor. Böylece evlatlık, ne mahremiyet oluşturarak evlenme yasağı doğuruyor ne de miras intikaline sebep oluyor.

‘Biz sizde poligaminin ismi var cismi yok olduğunu biliriz’

Pek çok araştırmaya konu olmuş bir noktayı da ayrıntılarıyla ele alıyor Abdurrahman Kurt. Osmanlı denince akla gelen çok eşlilik (poligami) tezini tespitleriyle çürütüyor. Yazar, çok eşliliğin dışarıdan bakanlar için Müslüman toplumlara ait basmakalıp (streotype) bir yargı olduğunu düşünüyor. Oysa tarihî süreç içinde sadece İslam toplumlarında değil kral şef ya da asillere tahsis edilmiş gibi gözükse de birçok Hind Avrupa toplumunda çok eşle evliliğe izin verildiği biliniyor. Varlıklı Yahudilerde de poligami, 11. yüzyıla kadar varlığını sürdürmesine rağmen alınan bir kararla bu dönemden itibaren yasaklanıyor. Bilinenin aksine kitapta Tanzimat döneminde Bursa ve civarında tek kadınla evliliğin yaygınlığı gözden kaçmıyor. Abdurrahman Kurt, 361 evli erkekten 353’ünün tek kadınla evlilik yaptığını, birden fazla kadınla evli olan erkeklerin yüzdesinin 2,2 olduğunu söylüyor.

Osmanlılarda çok eşliliğin nadir olduğunu Tanzimat dönemi yazarları da ifade ediyor. Ahmed Midhat, Fransız bir akademisyenin İslam ülkelerinde poligaminin azlığını belirten şu ifadelerine yer veriyor: “Biz sizde… poligaminin… ismi var cismi yok olduğunu biliriz. Fakat siz poligamiyi methedersiniz de biz zemmine mecburuz. Siz yalnız methedip icrasında racilsiniz (yayasınız). Biz ise zemmederek icrasında sâiyiz (gayretliyiz).”

Bu hükümler bir yakıştırma veya idealizasyon olarak algılanmasın. Şer’iye sicillerine dayanılarak yapılmış ciddi bir araştırmanın sonucu ve istifade etmek adına önemli bir kaynak.